De Arabist Jansen en de redelijke wereld

In 2011 werden bijna 6000 hoogleraren (gezien het grote aantal moeten dat ook emeriti zijn geweest) benaderd om mee te doen aan een enquête over religie en wetenschap. Het ging daarbij om de levensbeschouwing van de hoogleraren in het algemeen, en om de attitude van de hoogleraren jegens hoogleraren met een andere levensbeschouwing in het bijzonder.

De bevindingen zijn interessant en laten zien dat de levensbeschouwing van HLs nogal afwijkt van die van de gemiddelde Nederlander: Rapport_hoogleraren_2011. Het onderzoek werd in 2013 nog eens overgedaan gedaan: Rapport_hoogleraren_2013.

Terwijl ik de enquête invulde, betrapte ik me op een vooroordeel. Eigenlijk leek het me evident dat wetenschappers een positivistische houding zouden moeten hebben en dat een geloof in iets wat je niet zou kunnen meten een indicatie is voor verminderde geschiktheid als wetenschapper.

Gelukkig ben ik experimentator, en ik besloot me niet te laten leiden door mijn idee-fixes, maar door de wereld om mij heen. Ik heb toen een kladblok gepakt, en vier kwadranten getekend. Op de verticale as stonden “minder dan gemiddeld productief” en “bovengemiddeld productief” en op de horizontale as zette ik “niet gelovig” en “gelovig.” Ik maakte een lijst van wetenschappers die ik persoonlijk ken en waarvan ik de levensovertuiging weet. Deze wetenschappers rankte ik naar een algemene kwaliteitsindruk (input in discussies, experimentele flair, theoretische virtuositeit, het aantal boeiende papers dat geschreven werd, etc). In de lijst zaten net beginnende OiOs tot oudere wetenschappers. Voor de laatste categorie keek ik ook nog even naar de Hirsch factor, om mijn inschattingen te checken. Ik zat goed.

Daarna heb ik, op grond van mijn ranking, de 4 kwadranten gevuld met namen. Als snel kwam ik er achter dat mijn vooroordeel werkelijk kant nog wal raakte. Er was geen enkele correlatie tussen de levensovertuiging en de output of kwaliteit van de wetenschappers. Toen ik mij betrapte op mijn eigen vooroordeel (zo’n test is dan heel confronterend) voelde ik me flink in mijn hemd staan.

Ik moest daaraan denken, toen een paar dagen de Arabist Hans Jansen, een stukje schreef over religie en de relatie tussen opleiding en religieuze beleving. Jansen is emeritus hoogleraar sinds kort namens de PVV kandidaat voor het Europese parlement en columnist voor geenstijl. Ik weet geen fluit van religie, en religie boeit me ook echt niet, maar, gewaarschuwd door mijn eigen vooroordelen, las ik het stukje met enige aandacht.

Jansen sluit af met een paar statements (bold) die me triggerden: “Het christendom heeft een prachtig succes behaald: in de maatschappijen waar het domineert, of heeft gedomineerd, heeft het iedereen weten te overtuigen van de vanzelfsprekendheid van drie stellingen: ‘De schepper is redelijk en de schepping zit redelijk in elkaar.’ Zonder dat laatste geen wetenschap en techniek. ‘Behandel de mensen zoals je wilt dat zij jou behandelen.’ Zonder dat gebod geen democratie of rechtszekerheid, en geen vertrouwen in de handelspartners op de markt. ‘Fouten en schuld bekennen, daar knap je van op.’ Dat helpt te zoeken naar fouten van welke aard ook, en de verbeteringen aan te brengen die vooruitgang mogelijk maken.

Alleen erfgenamen van de Joods-Christelijke cultuur denken dat de voorafgaande drie stellingen vanzelfsprekend zijn. Buiten ‘onze’ cultuur worden deze drie opvattingen, waarvan de juistheid oncontroleerbaar is, niet gedeeld. Wie tot onze cultuur wil toetreden, zal die drie punten moeten aanvaarden. Hij hoeft niet te geloven dat Jezus over het water liep, hoe onschuldig dat geloof ook is. Dat bewaren we voor de godsdienstgekkies.”

Jansen zegt dus impliciet dat wetenschap en techniek zijn ontstaan door de culturele continuïteit van de Joods-Christelijke traditie en dat buiten die traditie rationaliteit en redelijkheid niet vanzelfsprekend zijn.

Om te beginnen is de notie dat de schepping redelijk in elkaar zit absoluut niet uniek voor de Joods Christelijke traditie. Veel wetenschap werd ontwikkeld in de oudheid (dwz. in de periode voordat er Überhaupt een christelijke traditie was ontstaan) en in gebieden die zich uitstrekken van China en India via het huidige Midden Oosten tot Europa (dwz gebieden waar nooit een christelijke tradiditie zou ontstaan). Veel van de wetenschap betrof astronomische observatie en modelvorming. Zeer nauwgezette observaties van planeetbanen werden gedaan. Dat heeft alleen zin als je er van overtuigd bent dat je –eventueel na een lange observatieperiode- regelmatigheden in de data zal aantreffen. Ook de wetenschappelijke arbeid van de Grieken was immens en had betrekking op planeten, sterren, warmte, licht tot en met directe metingen van de kromming van de aarde.  Ook in de Arabische wereld werd er ijverig aan wetenschap gedaan (laten we maar op het punt komen). Zeker tijdens de Islamic golden age (750 tot 1258) stortte men zich gretig op vertaalde teksten van Grieken, Persen en Indiërs, en werd er veel ontdekt. De kwantitatieve experimentele aanpak wordt toegeschreven aan Arabische wetenschapers. Daarnaast kennen we woorden als algebra, cijfer, (al)chemie: Dit zijn allemaal reflecties zijn van de activiteiten van Arabische wetenschappers.

En zo kan ik nog een tijd doorgaan om allemaal voorbeelden te geven van de overtuiging dat de wereld redelijk in elkaar die we delen met mensen die buiten de Joods Christelijke traditie staan.

Naast wetenschap is er de engineering. In engineering vormt de mens de wereld om zich heen. De grote culturen deden dat op grote schaal: Bouwwerken, irrigatiesystemen, wegen, bruggen, mijnen, havens, landbouw met bijbehorende logistiek om de opbrengst te transporteren naar technisch goed uitgeruste troepen. Allemaal activiteiten die alleen kunnen worden opgezet met behulp van modellen, ervaringen, common sense en de overtuiging dat de wereld redelijk in elkaar steekt.

Ik heb mijn vooroordelen aangepast in 2011. Kijken of Jansen dat ook doet. Dat zou ik nou redelijk vinden.